Een methode voor ethische gespreksvoering
Met elkaar in gesprek over een ethisch relevant onderwerp om met elkaar vorm te geven aan een leefbare aarde.
ETHISCHE GESPREKSVOERING
Een methode voor gespreksvoering
Ethische gespreksvoering© is de naam die ik heb gegeven aan een methode voor gespreksvoering. De methode heb ik ontwikkeld binnen mijn eigen onderwijspraktijk als docent levensbeschouwing in het voortgezet onderwijs.
Deelnemers aan het ethisch gesprek verdiepen zich gezamenlijk in een ethisch relevant onderwerp. Door met elkaar in gesprek te zijn leren zij de verschillende waarden tegen elkaar af te wegen, die door de deelnemers in het gesprek worden ingebracht. Socratische gesprekstechnieken vormen de basis, het onderwerp en het gezamenlijke onderzoek naar wat goed is en wat niet, bepalen het ethische karakter ervan. Het is een methode die breed inzetbaar is in het voortgezet-, beroeps- en hoger onderwijs en in overheids- en bedrijfstrainingen.
Wat deze methode onderscheidt van veel andere gesprekstechnieken die zijn ontwikkeld om ethische gesprekken te begeleiden, is dat iedere deelnemer van het gesprek, inclusief de gespreksleider, zich bewust tracht te zijn van de ethische horizon ten opzichte waarvan een uitspraak wordt gedaan. De ethische horizon is het geheel van waarden ten opzichte waarvan we een ethische afweging maken.
Als ethische horizon wordt voorgesteld: een leefbare aarde. Wat daaronder wordt verstaan staat niet vast. Integendeel, juist daar duidelijkheid over krijgen, vormt onderdeel van het gesprek. Het gaat er in de ethische gespreksvoering© om, ons in gesprek over ethische kwesties ervan bewust te zijn of te worden wat ons er in een concreet geval mee voor ogen staat.
FILOSOFISCHE METHODE
Socratisch gesprek
De Duitse filosoof, pedagoog en politicus Leonard Nelson (1822 – 1927) heeft het socratisch gesprek ontwikkeld. Het is een filosofische methode om je te bekwamen in de kunst van het vragenstellen, het luisteren en het toetsen of je hetgeen de ander heeft gezegd goed begrepen hebt, alvorens te reageren. Het is een vorm van langzaam denken, een gezamenlijk onderzoek naar de diepere waarden waardoor we ons in ons leven laten leiden. Tijdens het gesprek komen de vooronderstellingen van de deelnemers aan het gesprek bloot te liggen, over zaken die vanzelfsprekend lijken. Socratische gesprekstechnieken zijn technieken om het gesprek zodanig te vertragen, dat het mogelijk wordt tot onze diepere overtuigingen door te dringen.
ECOLOGISCHE EN SOCIALE NOTIE
Leefbare aarde
Een leefbare aarde als ethische horizon is in de eerste plaats een ecologische, en bovendien een sociale notie. Wat we er vervolgens onder verstaan is onderwerp van gesprek. Het is een notie die richting geeft in het gesprek en richting aan ons handelen biedt. Het is geen dwingende notie, daarvoor is ze te ruim, maar ze gaat niet samen met iedere oriëntatie. Laat ik twee voorbeelden noemen.
Klimaatdiscussie (een leefbare aarde als ecologische notie)
De algemene opinie is er duidelijk over: de opwarming van de aarde komt door de toename van CO2 in de atmosfeer. Die conclusie wordt onder meer ondersteund door het IPCC, het VN-klimaatpanel. ‘Dat zit wel goed’, zou je kunnen denken. Er zijn echter mensen die er anders over denken. Een bekende Nederlander is Marcel Crok (publicatie: De staat van het klimaat, 2011) en in Duitsland is er een stevig boek verschenen van Michel Grandt (Kommt die Klima–Diktatur, 2019). Beide mannen nemen de conclusies van het IPCC onder vuur. Ze noemen de conclusies voorbarig en ze zijn volgens hen vooral zo populair geworden door goede PR. De voorstanders van de CO2-hypothese werpen tegen dat de twijfel gezaaid wordt door grote concerns die er baat bij hebben dat de CO2-emissies niet aan banden worden gelegd. Marcel Crok, in een artikel in de Volkskrant (23 februari 2018)) wekt echter niet de indruk door dergelijke motieven te worden aangestuurd. De partijen staan recht tegenover elkaar en naderen elkaar niet of nauwelijks.
Als ik mij in de klimaatdiscussie verdiep raak ik door de bomen het bos kwijt. Als leek op klimaatgebied ben ik niet in staat een onderbouwde conclusie te trekken of partij te kiezen. Hoe kan de notie van ‘een leefbare aarde’ soelaas bieden? Mijns inziens door ons te realiseren dat als we ‘een leefbare aarde’ als gezamenlijke horizon voor ogen stellen, het niet belangrijk is of de CO2-hypothese in detail klopt. Door de criteria voor ‘een leefbare aarde’ serieus te nemen, neemt de CO2-uitstoot vanzelf af.
Oneerlijkheid op de werkvloer (een leefbare aarde als sociale notie)
In een grote Telecomorganisatie zijn vijf teams die contact onderhouden met de klanten en die elk moeten voldoen aan dezelfde KPI’s (kritieke prestatie-indicatoren) met betrekking tot afhandelingssnelheid van een klantvraag. Het blijkt dat een van de teams veel beter presteert dan de andere vier. Nadere analyse wijst uit dat dit komt omdat ze een specifieke goedkeuring van een manager na afloop laten geven, in plaats van, zoals het hoort, eerder in het proces. Dat is dus oneerlijk gedrag waarmee je andere teams benadeelt. Met een ‘een leefbare aarde’ als gezamenlijke horizon voor ogen is dergelijk gedrag niet te rijmen. Een leefbare aarde, waar je het met elkaar goed hebt, is immers niet iets wat je alleen voor jezelf wenst, maar voor alle mensen met wie je je leven op aarde deelt.
DEFINITIE
Ethiek
Ethiek definieer ik als de ruimte waarbinnen een gesprek kan plaatsvinden over wat goed is en wat niet, met het oog op een leefbare aarde. Ik kleur de definitie van ethiek vrij stellig in. Ik nodig anderen uit in deze definitie mee te gaan of hun eigen definitie in te brengen.
‘Ruimte’ kan in dit verband letterlijk worden opgevat als de school of het klaslokaal waar het gesprek over goed en kwaad plaatsvindt, maar ook in overdrachtelijke zin als het ruimte bieden aan de ander die echt anders is dan jij.
